Του Σάββα Σταύρου*
Στην Κωνσταντινούπολη και το Βουκουρέστι
Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, γιος του Νικολάου Μαυροκορδάτου και της Σμαράγδας Καρατζά, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1791. Φαναριώτης και από τους δύο γονείς, και μάλιστα από τις πιο επιφανείς οικογένειες, ωφελήθηκε στα παιδικά και εφηβικά του χρόνια από τις ποικίλες ανέσεις και ευκαιρίες που η ισχυρή αυτή κοινωνική ομάδα παρείχε στους γόνους της και έλαβε ουσιαστική μόρφωση[1].
Η ευκαιρία για τις απαρχές μιας σταδιοδρομίας ήρθε γρήγορα: ο θείος του, Ιωάννης Καρατζάς, διορίστηκε ηγεμόνας της Βλαχίας το 1812 και πήρε μαζί του τον νεαρό Αλέξανδρο ως ιδιαίτερο γραμματέα του[2]. Ο Μαυροκορδάτος διακρίθηκε ιδιαίτερα στη διαχείριση των εξωτερικών σχέσεων της ηγεμονίας με διάφορες χώρες, κυρίως τη Ρωσία και την Αυστρία.
Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή και δράση τού Μαυροκορδάτου στη Βλαχία και κυρίως στο Βουκουρέστι. Ο Μαυροκορδάτος, ασφαλώς, μετείχε σε πολλές διοικητικές δραστηριότητες και η ικανότητά του και ο ζήλος του ανταμείφθηκαν από τον θείο του: τον προήγαγε σταδιακά από ιδιαίτερο γραμματέα ως τον βαθμό του μεγάλου ποστέλνικου[3]. Φαίνεται ότι ασπάστηκε τις ευρύτερα τότε διαδεδομένες ιδέες, περί πεφωτισμένης Δεσποτείας, ότι δηλαδή οι ηγεμόνες, και οι συνεργάτες τους, οφείλουν να λάβουν πρωτοβουλίες, ελεγχόμενες από τα πάνω, για τη γενικότερη βελτίωση της ζωής των υπηκόων τους.
Στην Πίζα
Το 1818 ο Μαυροκορδάτος ακολούθησε τον ηγεμόνα Καρατζά, ο οποίος κατέφυγε στην Ευρώπη για να αποφύγει τις συνέπειες από κατηγορίες που διατύπωσαν στην Πύλη αντίπαλοί του. Για έξι μήνες παρέμεινε στη Γενεύη, μαζί με την οικογένεια Καρατζά. Κατέληξε τελικά το 1819 στην Πίζα, όπου εγκαταστάθηκε και γρήγορα εντάχθηκε στο περιβάλλον τού εκεί επίσης εγκατεστημένου, από το 1815, μητροπολίτη Ιγνατίου[4]. Γύρω από τον Ιγνάτιο, και εδώ η συμβολή του Μαυροκορδάτου φάνηκε σημαντική, θα αναπτυχθεί μια προβληματική για το ποιες ήταν οι καλύτερες προϋποθέσεις και στρατηγικές, ώστε να απαλλαγούν οι Έλληνες από τον τουρκικό ζυγό. Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος με το άρθρο του «Κάτι έγινε στην Πίζα το 1821»[5] έχει δώσει το στίγμα αυτής της προβληματικής που προήλθε από ποικίλες διασταυρώσεις και συμβολές. Το γειτονικό της Πίζας λιμάνι του Λιβόρνο ήταν τότε ο κύριος σταθμός του αγγλικού εμπορίου στη Μεσόγειο, ενώ στην Πίζα έμενε ο Άγγλος ποιητής Persy Bysshe Shelley, και λίγο αργότερα ο λόρδος Byron[6]. Οι ποικίλες αυτές επαφές είχαν διαφορετικό αντίκτυπο στις συνειδήσεις των εμπλεκομένων. Για τον Μαυροκορδάτο φαίνεται ότι ήταν αφετηρία για μια στροφή στον φιλελευθερισμό και την αντίληψη, που σταδιακά έγινε πεποίθηση, ότι η Αγγλία, με τη ναυτική της υπεροχή, ήταν η μόνη δύναμη που θα μπορούσε να στηρίξει ένα ανεξάρτητο εθνικό ελληνικό κράτος.
Μόλις η εξέγερση στην Ελλάδα μαθεύτηκε στην Πίζα, ο Μαυροκορδάτος, που στο μεταξύ είχε γίνει μέλος της Φιλικής Εταιρείας[7], και πολλοί άλλοι κατάλαβαν ότι η συνύπαρξη με τους Τούρκους ήταν πλέον αδύνατη και ότι ο καθένας έπρεπε να συμβάλει ώστε να μην αποβεί η σύγκρουση καταστροφική για τους επαναστάτες. Αποφάσισε, παρά τους δισταγμούς του για το πρόωρο της έναρξή του, να συμμετάσχει στον Αγώνα.
Στην επαναστατημένη Ελλάδα
Στις 20 Ιουλίου 1821 έφθασε στο Μεσολόγγι με τους συνεργάτες του[8]. Η υποδοχή ήταν θερμή. Η επιλογή τελικά της πόλης αυτής ως έδρας της πολιτικής του δράσης, δεν ήταν ίσως τυχαία. Θα γνώριζε, αλλά και γρήγορα θα αντιλήφθηκε, την επιθυμία των προκρίτων της Δυτικής Στερεάς να έχουν μια δυναμικότερη πολιτική προστασία έναντι των ισχυρών εκεί καπεταναίων.
Παρά την πρόσκληση ισχυρών παραγόντων της Δυτικής Στερεάς να οργανώσει διοικητικά την περιοχή, ο Μαυροκορδάτος προτίμησε να του ανατεθεί επίσημα η διεύθυνσή της από τον Δημήτριο Υψηλάντη. Η συνάντηση μαζί του έγινε στα Τρίκορφα στις 14 Αυγούστου[9]. Ο Μαυροκορδάτος φαίνεται ότι πέτυχε να εμφανιστεί ουδέτερος στη διαμάχη εξουσίας προκρίτων Πελοποννήσου-Υψηλάντη, και απέσπασε από τον τελευταίο την επιθυμητή πληρεξουσιότητα για τη διοικητική οργάνωση της περιοχής.
Τριάντα τρεις πληρεξούσιοι των προκρίτων και καπεταναίων των περιοχών της Δυτικής Στερεάς συγκρότησαν συνέλευση στις 4 Νοεμβρίου 1821 και υπό την προεδρία του Μαυροκορδάτου ψήφισαν τον οργανισμό της Γερουσίας της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος[10]. Ο οργανισμός αυτός, που διακρίνεται για τη λιτότητά του, προέβλεπε δεκαμελή Γερουσία, πρόεδρος της οποίας εξελέγη ο Μαυροκορδάτος. Στον οργανισμό αυτό δεν υπάρχει καμία μνεία του Υψηλάντη, η εξουσία του οποίου υπονομευόταν συνεχώς μετά την αποτυχία του κινήματος του αδελφού του στη Μολδοβλαχία.
Στην υπονόμευση αυτή σπουδαίο ρόλο έπαιξε ο Μαυροκορδάτος. Έχοντας αποκτήσει πλέον, αν και ξένος προς τον τόπο, ισχυρή κοινωνική βάση στη Δυτική Στερεά και έχοντας εξασφαλίσει τη συμμαχία ισχυρών Πελοποννησίων προκρίτων, θα επιχειρήσει να απονομιμοποιήσει την αρχή επί της οποίας στήριζε ο Υψηλάντης τη διεκδίκηση ηγετικού ρόλου στις επαναστατημένες περιοχές[11]. Θα χρησιμοποιήσει κείμενα του Ιγνατίου[12] και του Ιωάννη Καποδίστρια[13] με τα οποία καλούσαν τους επαναστάτες να οργανώσουν τη διοίκηση με τρόπο που να μην προκαλεί τους ισχυρούς της Ευρώπης, δηλαδή να μην συνδέει την ελληνική εξέγερση με τα άλλα ευρωπαϊκά κινήματα, αλλά να την εμφανίζει καθαρά εθνική και αντιμουσουλμανική, αποτέλεσμα μόνο της καταπίεσης των Τούρκων[14]. Αυτό σήμαινε εξοβελισμό κάθε αναφοράς στη Φιλική Εταιρεία.
Ο Υψηλάντης δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να αντισταθεί δυναμικά στον παραμερισμό του. Μια δυναμική αντίσταση θα σήμαινε να στηριχθεί στους ένοπλους χωρικούς και σε λαϊκούς στρατιωτικούς ηγέτες, όπως ο Κολοκοτρώνης, για να αναγκάσει τους αντιπάλους του σε υποταγή. Δεν το τόλμησε και αποφεύχθηκε το πρώτο έτος μια εμφύλια σύρραξη, που θα γίνει ωστόσο δύο χρόνια αργότερα από άλλους και υπό άλλους όρους.
Πηγές
[1] Ε. Πρωτοψάλτης, Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, σ. 11-12. Στη βιογραφία αυτή χρησιμοποιούνται πολλά στοιχεία κυρίως από έγγραφα του προσωπικού αρχείου του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου που απόκειται στα ΓΑΚ, και υπήρξαν, τα ιστορικά στοιχεία περισσότερο και πολύ λιγότερο η ερμηνεία, αφετηρία για τη δική μου διερεύνηση. Έξι μάλιστα τόμοι από τα έγγραφα αυτά, της περιόδου 1821-1826, εκδόθηκαν από τον Πρωτοψάλτη στη σειρά Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας της Ακαδημίας Αθηνών με τον τίτλο: Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, τχ. Ι-VI, Αθήνα 1963-1986 (εδώ συντομογραφία: ΙΑΜ)
[2] Για τη ζωή και δράση του Μαυροκορδάτου ως και το πρώτο έτος της Επανάστασης βλ. την ανέκδοτη διδακτορική διατριβή του Γ. Κ. Θεοδωρίδη, Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η δράση του, Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια, εισαγωγή-μετάφραση και σχόλια Μιχαήλ Λάσκαρι, σ. 99-100.
[3] Ε. Πρωτοψάλτης, Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, σ. 12-15 Γ. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 76-98. ,
[4] Για τις σχέσεις του Ιγνατίου με τον Μαυροκορδάτο βλ. Ε. Πρωτοψάλτης, Ιγνάτιος μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, τ. Ι-ΙΙ, passim.
[5] Β. Παναγιωτόπουλος, Κάτι έγινε στην Πίζα, σ. 177-182.
[6] Ε. Πρωτοψάλτης, Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, σ. 17. Για την παρουσία του Μαυροκορδάτου στην Πίζα βλ. και Γ. Θεοδωρίδης, ό.π., σ. 145-174.
[7] Ιω. Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν, τ. Δ΄, σ. 513
[8] Ε. Πρωτοψάλτης, ό.π, σ. 28-29.
[9] Ι. Φιλήμων, Δοκίμιον Ιστορικόν, τ. 4, σ. 190.
[10] Απομνημονεύματα Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, στο: Γ. Τερτσέτη, Απομνημονεύματα Αγωνιστών του 1821, σ. 91-92,
[11] Α. Λουριώτης προς Α. Μαυροκορδάτο, 24 Αυγούστου 1821: ΙΑΜ, τ. ΙΙ, σ. 12-13 και Ε. Πρωτοψάλτης, ό.π., σ. 36-37
[12] Ε. Πρωτοψάλτης, ό.π., σ. 43-47
[13] Στο ίδιο
[14] Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τ. Α΄, σ. 247
Βιβλιογραφία
Λούκος Χρήστος, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, στη σειρά: Οι ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας, αρ. 10, επιμ. Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Αθήνα, Τα Νέα/Ιστορική Βιβλιοθήκη, 2010.
«Plan d’une biographie du Prince Alexandre Maurocordato. Premières années: 1791-1821», Νίκα Πολυχρονοπούλου-Κλαδά, Γεώργιος Αλεξ. Μαυροκορδάτος
Ε. Πρωτοψάλτης, Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος
Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, τχ. Ι-VI, Αθήνα 1963-1986
Για τη ζωή και δράση του Μαυροκορδάτου ως και το πρώτο έτος της Επανάστασης βλ. την ανέκδοτη διδακτορική διατριβή του Γ. Κ. Θεοδωρίδη, Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η δράση του.
Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια, εισαγωγή-μετάφραση και σχόλια Μιχαήλ Λάσκαρι
Για τις σχέσεις του Ιγνατίου με τον Μαυροκορδάτο βλ. Ε. Πρωτοψάλτης, Ιγνάτιος μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, τ. Ι-ΙΙ, passim.
Β. Παναγιωτόπουλος, Κάτι έγινε στην Πίζα
Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν, τ. Δ΄
Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τ. Α΄
Απομνημονεύματα Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, στο: Γ. Τερτσέτη, Απομνημονεύματα Αγωνιστών του 1821
*Ο Σάββας Σταύρου γεννήθηκε το 1989 στη Λεμεσό. Αποφοίτησε από το Λύκειο Λινόπετρας και σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου με κατεύθυνση Ιστορία. Παράλληλα φοίτησε για ένα εξάμηνο στο πλαίσιο του Προγράμματος Erasmus στο Τμήμα Ιστορίας και Πολιτισμικών Σπουδών του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Είναι κάτοχος Μεταπτυχιακού Τίτλου Magister Artium στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία από το Πανεπιστήμιο Κύπρου, όπου έχει αποφοιτήσει με Άριστα. Ερευνητικά ασχολείται με τις διακρατικές σχέσεις της Κυπριακής Δημοκρατίας και των Δύο Γερμανιών (Ομοσπονδιακή και Λαϊκή Δημοκρατία Γερμανίας) και με θέματα Κοινωνικής και Οικονομικής Ιστορίας. Έλαβε μέρος σε αρκετά συνέδρια και ημερίδες σε Κύπρο και Ελλάδα και έχει γράψει επιστημονικά άρθρα, τα οποία έχουν δημοσιευτεί.
Διαβάστε επίσης:
Νικήτας Σταματελόπουλος – Νικηταράς ο Τουρκοφάγος, 1782-1849
Μάρκος Μπότσαρης, ο αετός του Σουλίου
Ο Ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης, 1769-1835
Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, η «Κυρά και Καπετάνισσα» της Επανάστασης
Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο «Γιος της Καλογριάς», 1782-1827
Νικολής Αποστόλης, ο Ψαριανός ναύαρχος 1770-1827
Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ο «Γέρος του Μοριά»