Της Ιλιάνας Κουλαφέτη
Στις 15 Απριλίου 1825, τρία χρόνια μετά την πρώτη απόπειρα κατάληψης του Μεσολογγίου από τους Τούρκους, ο Κιουταχής έφτασε έξω από την πόλη με ένα ισχυρό στράτευμα δύο χιλιάδων αντρών. Η πολιορκία και ο αποκλεισμός, που διήρκεσαν ένα χρόνο, δημιούργησε έναν ασφυκτικό κλοιό, τον οποίον καλούνταν να αντιμετωπίσουν οι χιλιάδες ψυχές του Μεσολογγίου, χωρίς ιδιαίτερη βοήθεια από την υπόλοιπη Ελλάδα, η οποία είχε βυθιστεί στο μένος του εμφυλίου πολέμου.
Ανάμεσα σε όσους βρέθηκαν στο Μεσολόγγι, αριθμός Κυπρίων εθελοντών αναφέρεται σε πιστοποιητικά και ενθυμήματα των αγωνιστών και στους καταλόγους όλων όσοι βρέθηκαν στις μάχες του Μεσολογγίου -έξι από τους οποίους αναγράφονται και σε σχετική ενεπίγραφη πλάκα στον Κήπο Ηρώων στο Μεσολόγγι. Σε έγγραφα του συνταγματάρχη Νικήτα Σταματελόπουλου, του επονομαζόμενου «Νικηταρά του Τουρκοφάγου», εντοπίζονται οι αναφορές για τον Ιωάννη τον Κύπριο, λοχαγό της Φάλαγγας Κυπρίων[1] και τον Παντελή Γεωργίου Ορφανό[2]. Επιπλέον, αναφορές εντοπίζονται και για δύο από αυτούς που επιβίωσαν και επέστρεψαν στην Κύπρο· για τον Γιάννη Πασαπόρτη από την Κοίλη και τον Χατζηχριστόδουλο Κοκκινόφτα από την Τσάδα[3]. Οι υπόλοιποι που αναφέρονται είναι οι Καπετάν Ιωάννης Κύπριος[4] και Μιχαήλ Αντωνίου Κύπριος[5]. Σημαντικό είναι να αναφερθεί όμως, πως πέρα από τους έξι Κύπριους αγωνιστές, που αναγράφονται στη σχετική ενεπίγραφη πλάκα, ο ερευνητής Κωστής Κοκκινόφτας τονίζει ότι θα έπρεπε να γίνεται μνεία και στον αρχιμανδρίτη Θεοφύλακτο Θησέα, όπου σύμφωνα με έγγραφο του «Αρχείου Αγώνος» της Εθνικής Βιβλιοθήκης, υπογεγραμμένο από τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο Κύπριος Αρχιμανδρίτης έλαβε μέρος τόσο στην πολιορκία της Τριπολιτσάς όσο και στου Μεσολογγίου[6] και πως πιθανόν να υπάρχει ακόμη ένας Κύπριος που έλαβε μέρος στην πολιορκία, ο Νικόλαος Χατζησάββας, «αν ταυτιστεί με τον αναφερόμενο στα απομνημονεύματα του Νικόλαου Κασομούλη, αλλά χωρίς δήλωση του τόπου καταγωγής και αναγραφής του μικρού του ονόματος, του επίσης “υπαξιωματικού Χατζησάββα”, ο οποίος “επτά πληγαίς είχεν λάβει… και μ’ έλεγεν ο δυστυχής ότι ‘θα βαστάξω’”»[7].
Η μνήμη των Κυπρίων αγωνιστών δεν λησμονήθηκε. Στις 11 Απριλίου 1999 ο Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου Λυκούργος Κάππας και ο Δήμαρχος Μεσολογγίου Δημήτριος Παλκογιάννης πραγματοποίησαν τα αποκαλυπτήρια της ενεπίγραφης πλάκας Κυπρίων Αγωνιστών Μεσολογγίου στον Κήπο Ηρώων της ομώνυμης πόλης. Η πλάκα κατασκευάστηκε από τον Μεσολογγίτη Γρηγόρη Διαμαντόπουλο κατόπιν πρωτοβουλίας της Κυπριακής Πρεσβείας στην Αθήνα και της Ομοσπονδίας Κυπριακών Οργανώσεων Ελλάδας. Σύμφωνα με τον Σάββα Πολυβίου Σάββα, κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης παρευρέθηκαν απόγονοι και χωριανοί του Γιάννη Πασαπόρτη, του αγωνιστή από την Κοίλη. Μεταξύ αυτών ήταν ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος του Συνδέσμου Αποδήμων Κοίλης, Σάββας Προδρόμου, Κλεοπάτρα Σοφιανού, Γιαννάκης Τούρβας και Σάββας Πολυβίου. Στη μαρμάρινη πλάκα είναι χαραγμένα τα ονόματα του Χατζηχριστόδουλου Κοκκινόφτα, από την Τσάδα Πάφου, του Ιωάννη Κύπριου, «λοχαγού της Φάλαγγας», του καπετάν Ιωάννη Κύπριου, «κυβερνήτη του πλοιαρίου Ποσειδών», του Μιχαήλ Αντωνίου Κύπριου, του Παντελή Γεωργίου Ορφανού (τραυματίστηκε στην πολιορκία) και του Γιάννη Πασαπόρτη από την Κοίλη Πάφου. Την ημέρα των αποκαλυπτηρίων της πλάκας ανακοινώθηκε και η μετέπειτα ανέγερση ηρώου εις μνήμη των Κυπρίων που έλαβαν μέρος στην πολιορκία.
Πράγματι στις 18 Ιουνίου 2006, με δαπάνη του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου και γρανίτη, που δωρήθηκε από τον Παντελή Πασιά, πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια του Ηρώου Κυπρίων Αγωνιστών Μεσολογγίου, που φιλοτέχνησε ο Μορφίτης γλύπτης Νικόλαος Κοτζιαμάνης. Το συμβολικό μνημείο παριστάνει μία γυναίκα όρθια με στεφάνι στην κεφαλή και δύο στεφάνια στα χέρια, ενώ πίσω από αυτήν διακρίνεται τμήμα της σημαίας της ομάδας Κυπρίων Αγωνιστών με την ονομασία «Φάλαγγα των Κυπρίων», όπου διακρίνεται η επιγραφή της σημαίας «ΣΗΜΕΑ ΕΛΗΝΗΚΙ/ΠΑΤΡΗΣ ΚΥΠΡΟΥ». Σύμφωνα με μία ερμηνεία η γυναικεία μορφή θεωρείται πως συμβολίζει την Κύπρο, η οποία με το ένα στεφάνι στεφανώνει την Κύπρο και με το άλλο την Ελλάδα[8], ενώ σύμφωνα με το ερευνητικό πρόγραμμα «Τόποι Μνήμης της Ελληνικής Επανάστασης 1821»[9] θεωρείται πως με το ένα στεφάνι στεφανώνει τους Κύπριους αγωνιστές και με το άλλο τους Μεσολογγίτες. Μια Τρίτη ερμηνεία, αυτή του Πέτρου Παπαπολυβίου, αναφέρει πως η γυναικεία μορφή κρατά το ένα στεφάνι για τους ήρωες της πολιορκίας και της Εξόδου και το δεύτερο για τους Κύπριους αγωνιστές[10]. Σε κάθε περίπτωση η συμβολική μορφή, που θα μπορούσε να συμβολίζει την Κύπρο, την Ελλάδα, την Ελευθερία, την Ανεξαρτησία, παρουσιάζεται στεφανοφορούσα με σκυφτό το κεφάλι –κατά μία ερμηνεία πενθούσα[11]– καθώς αναμένει κι εκείνη τη δική της Ελευθερία.
Δεν είναι όμως μόνο το Ηρώο Κυπρίων Αγωνιστών Μεσολογγίου, στην ομώνυμη πόλη, το μόνο μνημείο που τιμά και μνημονεύει τη συμβολή των Κυπρίων στην πολιορκία και την Έξοδο, αλλά άλλα δύο μνημεία που βρίσκονται στην Κοίλη της Πάφου και τιμούν όχι τους Κύπριους αγωνιστές του 1821 στο σύνολό τους, αλλά τον Γιάννη Πασαπόρτη, τον εκ Κοίλης ορμώμενο αγωνιστή, που βρέθηκε στην πολιορκία, και άλλους Παφίτες αγωνιστές που έλαβαν μέρος σε διάφορους εθνικούς αγώνες.
Το πρώτο μνημείο βρίσκεται στο προαύλιο του ναού της Παναγίας Χρυσελεούσας στην Κοίλη, από όπου κατάγεται ο Γιάννης Πασαπόρτης, και είναι αφιερωμένο στους αγωνιστές της Ελευθερίας. Πρόκειται για ένα κτιστό βάθρο πάνω στο οποίο δεσπόζει το κεφάλι μίας γυναικείας μορφής που φέρει περικεφαλαία. Σύμφωνα με τον Δρ Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου πρόκειται για απεικόνιση της Ελευθερίας[12] ενώ σύμφωνα με την πλατφόρμα Public Art of Cyprus, η γυναικεία μορφή αποτελεί μία απεικόνιση της θεάς Αθηνάς, όμοια με την προτομή στον περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Παύλου στη Λευκωσία και παρόλο που το στεφάνι στην περικεφαλαία δεν αποτελεί οικεία αισθητική στην απεικόνιση της θεάς, μάλλον σε αυτό αντικατοπτρίζονται οι προθέσεις τόσο του γλύπτη όσο και της επιτροπής που ανήγειρε το μνημείο, που στην παρούσα περίπτωση αποτελείτο από τον Σύνδεσμο Αποδήμων Κοίλης[13]. Στην εμπρόσθια όψη του βάθρου υπάρχει σπαθί, το οποίο, μάλλον, αποτελεί αναφορά του στίχου «Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή» του Εθνικού Ύμνου[14]. Δεξιά του μνημείου είναι τοποθετημένη μία μεγάλη ενεπίγραφη πλάκα που φέρει την ονομασία «Μνημείο Αγωνιστών Ελευθερίας» και στην οποία γίνεται μνεία στους Παφίτες αγωνιστές που έλαβαν μέρος σε εθνικούς αγώνες από το 1821, το 1912-1913, το 1914-1922, το 1940-1945 (κατηγορία η οποία φέρει τα περισσότερα ονόματα) και το 1955-1959. Στην πρώτη χρονολογική περίοδο, το 1821, αναγράφεται μόνο το όνομα του Γιάννη Πασαπόρτη.
Το μνημείο, του οποίου τα αποκαλυπτήρια πραγματοποίησε ο Υπουργός Συγκοινωνιών και Έργων Αβέρωφ Νεοφύτου στις 8 Ιουλίου 20021 πρόκειτο για «ένα μνημείο αλλιώτικο από τα άλλα που δεν αφορά απλώς σε πεσόντες ή αγνοούμενους ήρωες των αγώνων της τελευταίας πεντηκονταετίας, ως είθισται, αλλά καλύπτει τη δράση ηρώων της Κοίλης από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όπως διακριβώθηκε από πολύχρονη έρευνα κοινοτικών παραγόντων» σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Άκη Εθελοντή[15]. Η σημασία δε της αναφοράς σε αγωνιστή του 1821 διατρανώνεται και από τον τίτλο που φέρει το άρθρο «Μνημείο Ηρώων του 1821» ενώ το μνημείο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, μνημονεύει κι άλλους αγωνιστές της Κοίλης, που έπεσαν ή έλαβαν μέρος στους αγώνες του έθνους από το 1821 έως το 1959[16].
Σύμφωνα με τον Λοΐζο Φιλίππου, ο Γιάννης Πασαπόρτης επέστρεψε στην Κοίλη της Πάφου με τη λήξη του Αγώνα[17]. Φορώντας φουστανέλα και τσαρούχια, κράταγε στο ένα χέρι το ελληνικό του πια διαβατήριο, που εκτός από περηφάνια του είχε χαρίσει και τον επώνυμο Πασαπόρτης (από το αγγλικό passport που σημαίνει διαβατήριο). Προκαλώντας τον θαυμασμό των συγχωριανών του τους διηγείτο την τραγική πείνα που θέριζε τον κόσμο του Μεσολογγίου και πως για να επιβιώσουν αναγκάζονταν να τρώνε αποφάγια και υπολείμματα γαϊδάρου. Μαζί του είχε φέρει το σπαθί του και το καριοφίλι του, που δυστυχώς σήμερα δεν σώζονται. Έφερε όμως και έναν χειρόμυλο, με τον οποίο άλεθε την πυρίτιδα για το καριοφίλι του. Ο χειρόμυλος διασώθηκε και πέρασε από γενιά σε γενιά. Σήμερα, βρίσκεται στην κατοχή απογόνου του Πασαπόρτη και έχει παραχωρηθεί σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο του Βυζαντινού Μουσείου στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, όπου και εκτίθεται[18].
Η περηφάνια των κατοίκων της Κοίλης για τον ηρωικό αγωνιστή που επέζησε της φοβερής πολιορκίας και της ηρωικής Εξόδου, αντικατοπτρίζεται και στην κεντρική λεωφόρο της κοινότητας, που φέρει το όνομά του, καθώς και στην αναμνηστική ενεπίγραφη πλάκα που έχει τοποθετηθεί έξω από την οικία του αγωνιστή, νοτίως της εκκλησίας, η οποία εγκαινιάστηκε στις 26 Μαρτίου 2006 από τους Υπουργό Εμπορίας, Βιομηχανίας και Τουρισμού και Κυβερνητικό Εκπρόσωπο Γιώργο Λιλλήκα και τον Δήμαρχο του Μεσολογγίου Γεώργιο Πρεβεζάνο. Στην πλάκα αναγράφεται ΕΔΩ ΕΖΗΣΕ Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΣΑΠΟΡΤΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΛΗ-ΠΑΦΟΥ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΟΥ 1821. ΕΠΕΖΗΣΕ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΗΡΩΙΚΗΣ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 1828. ΠΕΘΑΝΕ ΤΟ 1890. Η πλάκα ανεγέρθηκε με πρωτοβουλία του Συνδέσμου Αποδήμων Κοίλης και χορηγοί ήταν το Κοινοτικό Συμβούλιο της κοινότητας και η C. Prodromoy Con. L.T.D.[19]
Η θυσία του Μεσολογγίου, που επί δώδεκα ολόκληρους μήνες αντιστάθηκε ηρωικά, προώθησε το ελληνικό ζήτημα όσο καμιά άλλη ελληνική νίκη: πλημμύρισε τους άλλους Έλληνες και τους Ευρωπαίους με αισθήματα θαυμασμού για τους άνδρες της φρουράς του και τον ηρωικό του πληθυσμό. Η συμμετοχή, δε, Κυπρίων αγωνιστών στο μεγάλο αυτό γεγονός, καθώς επίσης και το ότι κάποιοι επέζησαν και μετέφεραν τις εμπειρίες τους στο νησί, διατράνωσε ακόμη περισσότερο το εθνικό αίσθημα των Κυπρίων, οι οποίοι, πολύ περισσότερο κατά τη διάρκεια της αγγλοκρατίας, διεκδικούσαν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και την εθνική ολοκλήρωση, διά της ένωσης με την Ελλάδα, επικαλούμενοι και τους ισχυρούς δεσμούς με τη χώρα και την αδιάψευστη συμβολή τους στην Ελευθερία της Ελλάδας, που πλέον μνημονεύουν τα μνημεία σε Κύπρο και Ελλάδα.
[1] Για τη δράση του Ιωάννη Κύπριου κάνει αναφορά ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο συνταγματάρχης Θεοδωράκης Γρίβας και ο συνταγματάρχης Νικήτας Σταματελόπουλος, ο επονομαζόμενος «Νικηταράς ο Τουρκοφάγος». Βλ. σχετικές αναφορές Λοΐζου Φιλίππου, Κύπριοι Αγωνισταί, Λευκωσία 1953, σσ.99-101∙ Γεώργιου Χατζηκωστή, Αρχείον Ροδίωνος Π. Γεωργιάδη, τ. Γ’, Λευκωσία 2008, σελ. 84 και σελ. 91
[2] Για τη δράση του Παντελή Ορφανού αναφέρει συγκεκριμένα ο συνταγματάρχης Νικήτας Σταματελόπουλος ότι ο Κύπριος αγωνιστής «παρευρέθει εις πολλάς εις διάφορα μέρη μάχας». Βλ. σχετική αναφορά Λοΐζου Φιλίππου, ο.π., σσ. 27-28
[3] Για τη δράση τους βλέπε σχετική αναφορά στο Λοΐζου Φιλίππου, ο.π., σσ. 138-139
[4] Ο Καπετάς Ιωάννης Κύπριος, παρά τη συνωνυμία του με τον προαναφερθέντα αγωνιστή, είναι άλλο πρόσωπο και η δράση του ξεκίνησε από την Τήνο, όταν και μυήθηκε στον Αγώνα και κυβέρνησε τα πλοιάρια «Ποσειδών» και «Αθηνά». Βλ. σχετικές αναφορές στο Λοΐζου Φιλίππου, ο.π., σελ. 98
[5] Για τη δράση του Μιχαήλ Αντωνίου Κύπριου βλέπε Λοΐζου Φιλίππου, ο.π., σελ. 48-49
[6] Κωστής Κοκκινόφτας, «Σχέσεις Κύπρου και Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου» στο Ιωάννη Γιάγκου (επιμ.), Επετειακός Τόμος επί τη εκατονταετηρίδι του περιοδικού «Απόστολος Βαρνάβας» 1918-2018, Λευκωσία 2018, σελ. 530 όπου και η σχετική βιβλιογραφία
[7] Κωστής Κοκκινόφτας, Κύπρος και 1821, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία, 2021, σελ. 310 όπου και η σχετική βιβλιογραφία
[8] Ο Γεώργιος Τσιτιρίδης στο ηλεκτρονικό λήμμα «Μνημείο Κυπρίων. Μεσολόγγι» αναφέρει ότι «Το μνημείο ιστορεί μια Κύπρο πενθούσα, σκυφτή, που κρατά δύο στεφάνια, ένα της μάνας κι ένας της κόρης», όπου μάλλον ως «μάνα» χαρακτηρίζεται η Ελλάδα και ως «κόρη» η Κύπρος, Γεώργιος Τσιτιρίδης, «Μνημείο Κυπρίων, Μεσολόγγι,
https://www.digitalglyptotheque.gr/greece_exhibits/%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CE%BA%CF%85%CF%80%CF%81%CE%AF%CF%89%CE%BD-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BF%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B3%CE%B9/ [προσπελάστηκε στις 22 Απριλίου 2021]
[9] Ηρώο Κυπρίων Αγωνιστών, https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/mnimeia/item/220-iroo-kyprion-agoniston [προσπελάστηκε στις 22 Απριλίου 2021]
[10] Πέτρος Παπαπολυβίου, 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση 1821. Το τίμημα και η συμβολή της Κύπρου, μέρος δεύτερο, Ο Φιλελεύθερος, εκδόσεις Βιβλιοθήκης, Λευκωσία, 2021 σελ.10
[11] Γεώργιος Τσιτιρίδης, ο.π.
[12] Χρίστοδουλος Α. Χατζηχριστοδούλου, «Η επίδραση του 1821 στις εικαστικές τέχνες της Κύπρου κατά τον 20ο αιώνα: Έργα τέχνης, μνημεία και προτομές των Κυπρίων μαρτύρων του Ιουλίου του 1821» στο Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1821-2021 10 Συνέδρια για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, Πρακτικά, Ι’ Συνέδριο «Η επίδραση της Ελληνικής Επαναστάσεως στη Λογοτεχνία και την Τέχνη» (Μέσω διαδικτύου, 27-28 Νοεμβρίου 2020), εκδόσεις Αρχονταρίκι, Αθήνα, 2021, σελ. 497
[13] Memorial to the Freedom Fighters, https://publicart.ouc.ac.cy/?tag=koili-%CE%BA%CE%BF%CE%AF%CE%BB%CE%B7 [προσπελάστηκε στις 22/4/2021]
[14] Χρίστοδουλος Α. Χατζηχριστοδούλου, ο.π., σελ. 497
[15] Άκης Εθελοντής, «Μνημείο ηρώων του 1821 στην Κοίλη Πάφου», εφ. Φιλελεύθερος, σελ. 3, 9 Ιουλίου 2001
[16] Στην ηλεκτρονική πλατφόρμα «Κύπρος: τόποι μνήμης-χώροι τέχνης» το παρόν μνημείο είναι καταγεγραμμένο ως «Μνημείο πεσόντων Κοίλης κατά τους εθνικούς αγώνες (Πάφος)», ονομασία η οποία δεν συνάδει ούτε με την ενεπίγραφη πλάκα που φέρει τα ονόματα των αγωνιστών ούτε με τον λόγο του Υπουργού, ο οποίος έκανε ιδιαίτερη μνεία για την ιδιαιτερότητα του μνημείου αναφέροντας ότι «το μνημείο αυτό δεν είναι ένα μνημείο για τους πεσόντες μόνο, όπως αυτό συμβαίνει. Είναι σημαντικό το ότι αποτελεί μια αναφορά και σε ζώντες αγωνιστές των θυσιών του κυπριακού ελληνισμού πολλοί εκ των οποίων είναι σήμερα ανάμεσά μας», βλ. Μνημείο πεσόντων Κοίλης κατά τους εθνικούς αγώνες (Πάφος) https://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/969 [προσπελάστηκε στις 22 Απριλίου 2021] και Άκης Εθελοντής, ο.π., σελ. 3
[17] Λοΐζος Φιλίππου, «Η Κοίλη», εφημερίδα Πάφος, 3 Οκτωβρίου 1940
[18] Πέτρος Παπαπολυβίου, ο.π., σελ. 32
[19] Χρίστοδουλος Α. Χατζηχριστοδούλου, ο.π., σελ. 498
Βιβλιογραφία
Γεώργιου Χατζηκωστή, Αρχείον Ροδίωνος Π. Γεωργιάδη, τ. Γ’, Λευκωσία 2008
Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1821-2021 10 Συνέδρια για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, Πρακτικά, Ι’ Συνέδριο «Η επίδραση της Ελληνικής Επαναστάσεως στη Λογοτεχνία και την Τέχνη» (Μέσω διαδικτύου, 27-28 Νοεμβρίου 2020), εκδόσεις Αρχονταρίκι, Αθήνα 2021
Ιωάννη Γιάγκου (επιμ.), Επετειακός Τόμος επί τη εκατονταετηρίδι του περιοδικού «Απόστολος Βαρνάβας» 1918-2018, Λευκωσία 2018
Κωστής Κοκκινόφτας, Κύπρος και 1821, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2021
Λοΐζου Φιλίππου, Κύπριοι Αγωνισταί, Λευκωσία 1953
Πέτρος Παπαπολυβίου, 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση 1821. Το τίμημα και η συμβολή της Κύπρου, μέρος δεύτερο, Ο Φιλελεύθερος, εκδόσεις Βιβλιοθήκης, Λευκωσία 2021
Εφημερίδες
Πάφος, 3 Οκτωβρίου 1940
Ο Φιλελεύθερος, 9 Ιουλίου 2001
Ο Φιλελεύθερος, 25 Μαρτίου 2018
Ιστοσελίδες
Digital Glyptotheque https://www.digitalglyptotheque.gr/
Public art of Cyprus https://publicart.ouc.ac.cy/
Κύπρος: τόποι μνήμης-χώροι τέχνης https://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/403
Τόποι Μνήμης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 https://topoimnimis.keni.gr/index.php/el/